Mirjam de Rijk: “Als iets te belangrijk is om failliet te laten gaan, moet je het in publieke handen houden”

Het kapitaal en ‘geld-maken-met-geld’ is steeds dominanter geworden in onze samenleving. Wat ooit in handen was van onafhankelijke stichtingen zonder winstoogmerk, wordt massaal opgekocht door private equity en andere kapitaalkrachtige, commerciële partijen, met maar één doel: zo snel mogelijk zoveel mogelijk geld verdienen. Journalist Mirjam de Rijk schreef er een boek over. In ‘Gekaapt door het kapitaal’ analyseert ze gedetailleerd wat er aan de hand is, hoe het zover gekomen is én welke maatregelen het tij kunnen keren. 

Er is heel veel en steeds meer kapitaal, zowel in Nederland als daarbuiten. De eigenaren van dit kapitaal zijn op zoek naar plekken om te ‘investeren’. Zodra Mirjam de Rijk spreekt over investeren, plaatst ze het woord met haar vingers tussen aanhalingstekens. “Ik wil de eigenaren van dit kapitaal geen investeerders noemen”, zegt ze. “Ze zijn in de kern helemaal niet geïnteresseerd in het product of de dienst, maar alleen in het rendement.” 

Mirjam heeft het in ‘Gekaapt door het kapitaal’ dan ook vooral over opkopers. En die zijn er, volop en in steeds meer sectoren. “In de zorg wordt er voor zo’n 2,5 miljard euro per jaar opgekocht, er bestaan wijken waar alleen maar kinderopvang van private equity partijen is en er zijn toeleveranciers van scholen die het complete onderwijs bepalen. Als je die optelsom maakt, en dat heb ik gedaan, dan denk je bij jezelf: ‘hier gaat iets mis.’”

De prijsindex van peuters

Wat begon vanuit nieuwsgierigheid, slaat om in bezorgdheid wanneer ze zich realiseert hoe snel het kapitaal om zich heen grijpt en hoe groot de consequenties daarvan zijn voor de gehele samenleving. “Als burger merk je het in eerste instantie niet eens direct, want de naam van de praktijk van je tandarts of fysio blijft vaak hetzelfde. Maar door kapitaal opgekochte praktijken smeren patiënten vervolgens wel met regelmaat extra of duurdere behandelingen aan.”

Juist dat je het aan de voorkant niet ziet, maakt het complex, met subtiele gevolgen. “De brokken komen op een andere plek terecht. Opkopers van zorgorganisaties pikken de meest lucratieve onderdelen eruit. Dat zijn veelal de ‘lichte’ patiënten, die het makkelijkst te behandelen zijn. De zorginstellingen die niet zijn opgekocht, meestal stichtingen zonder winstoogmerk, blijven met de zwaardere en duurdere zorg zitten,” legt Mirjam uit. “En in de kinderopvang en het onderwijs zie je de gevolgen in de vorm van segregatie. Alleen ouders die het kunnen betalen hebben toegang tot die opvang, bijles of examentraining.”

De grip van het kapitaal komt in het onderwijs nog op een andere, specifieke manier tot uiting. Zo is driekwart van de basisscholen in Nederland inmiddels afhankelijk van Google, schetst Mirjam. Grote technologiebedrijven hebben op die manier niet alleen toegang tot data over docenten en leerlingen, ze bepalen ook in toenemende mate wat en hoe er geleerd wordt. En zodra een school eenmaal gebruik maakt van de infrastructuur van een commerciële partij, is het lastig daar weer vanaf te komen. “Big tech is een soort ‘Hotel Californië”, stelt Ronald Stolk – CIO van Rijksuniversiteit Groningen – in het boek van Mirjam. “You can check out any time you like, but you can never leave.”

Wat mag er verhandeld worden?

“Moet ik dan een andere tandarts of fysio gaan zoeken?” is een vraag die regelmatig gesteld wordt. Hoewel burgers zeker een bijdrage kunnen leveren, benadrukt Mirjam in haar boek vooral de rol van mensen die in posities zitten waar richting wordt bepaald. Geert de Wit bijvoorbeeld, voormalig directeur van de Kinderopvanggroep in Tilburg. Hij werd regelmatig benaderd door private-equitypartijen, maar heeft een opkoping altijd buiten de deur gehouden. Hiermee werd een nieuwe standaard gezet: kinderopvang is geen handelswaar.

“Geld is ons ruilmiddel, daar is niks mis mee. Wat niet klopt is dat we denken dat als we ergens meer geld voor krijgen, het dan ook echt meer waard is.”

Er zou veel meer discussie in de samenleving moeten komen over wat de publieke sector kenmerkt of zou moeten kenmerken, en hoe je dat beschermt, bepleit mirjam. Gekaapt worden door het kapitaal is geen natuurwet, het is het resultaat van een lange reeks beslissingen. Het kan dus ook gestopt en teruggedraaid worden. En daarbij is de regel eigenlijk heel simpel: als iets te belangrijk is om failliet te laten gaan, moet je het in publieke handen laten.

Ook een discussie rondom wat ‘waarde’ eigenlijk is, kan bijdragen. “Stel, ik koop een huis. Ik verbouw het niet. Na een paar jaar verkoop ik het voor een veel hogere prijs. Heb ik dan waarde toegevoegd?”, illustreert Mirjam. “Geld is ons ruilmiddel, daar is niks mis mee. Wat niet klopt is dat we denken dat als we ergens meer geld voor krijgen, het dan ook meer waard is.” Als essentiële organisaties opgekocht worden door kapitaalkrachtige partijen, betekent dit ook onzekerheid voor de samenleving. “Want juist doordat de eigenaren van dit kapitaal alleen maar op zoek zijn naar rendement, zijn ze ook zo weer uit een bepaalde sector vertrokken als ze zien dat er ergens anders meer te halen valt.”

De rol van het economieonderwijs

Dat financiële waarden zo hoog op het lijstje van veel mensen staan, heeft deels te maken met de manier waarop managers worden opgeleid, stelt Mirjam. “Binnen het economieonderwijs zijn mensen best lang opgeleid met als uitgangspunt ‘hoe kan ik geld maken?’. En die komen dus – zeker als het om de financiële opleidingen gaat – ook vaak in de ‘geld-met-geld-maak’ sector terecht. Ik zou het mooi vinden als er binnen de opleidingen meer aandacht komt voor de gevolgen van al dat kapitaal, en dat studenten ook kritisch nadenken over ‘wat doe ik met mijn opleiding?’ en ‘waar ga ik werken?’”

Mirjam hoopt met haar boek een brede groep mensen wakker te schudden. “Onderwijsorganisaties hoop ik bijvoorbeeld aan te sporen om kritisch naar hun toeleveranciers en samenwerkingspartners te kijken. En ik hoop dat mensen door het lezen van het boek economie wat minder als een ‘ver-van-hun-bedshow’ gaan zien en meer als iets dat ook zij kunnen begrijpen. Sterker nog, als iets waar ze invloed op hebben. En dat begint met het stellen van de vraag: “In wat voor samenleving wil ik leven?”

‘Gekaapt door het kapitaal’ verscheen bij Uitgeverij Pluijm. Onze directeur Sam de Muijnck trad op bij “De Groene Live” in Pakhuis de Zwijger waar het boek van Mirjam centraal stond.

Wij mogen vijf exemplaren van ‘Gekaapt door het kapitaal’ weggeven. Stuur vóór 1 augustus een mail naar communicatie@ourneweconomy.nl o.v.v. ‘Gekaapt door het kapitaal’ met je volledige naam en een korte motivatie waarom je dit boek graag zou willen lezen. In de week van 5 augustus ontvangen de winnaars bericht.

Portretfoto Mirjam de Rijk gemaakt door Merlijn Doomernik.